Crkva Sv. Spasa na Toploj

Parohijska crkva Sv. Spasa nalazi se na veoma živopisnom mjestu Tople, na ograđenom kamenom platou, na koji se ulazi kroz bogato profilisanu baroknu kapiju. Građena je od fino tesanog koručulanskog kamena, jednobrodna je, prostranih i monumentalnih gabarita, sa baroknom fasadom i zbornikom koji je profilisan sa dva horizontalna vijenca i ojačan skraćenim pilastrima. Arhitektura odaje skladnost, ljepotu i smirenost.

Crkva Sv. Spasa na Toploj, iz 1713. godine, koju je osveštao vladika Savatije Ljubibratić, 1864. godine je preuređena za potrebe povećanog broja stanovništva i od tada ima i današnji izgled. Ova crkva je kroz čitav 18. vijek imala posebnu ulogu, jer je bila administrativno sjedište Topaljske komunitadi, sa samoupravom, koja je zahvatala skoro sva naselja današnje hercegnovske opštine, sem Starog grada kojeg su zadržali Mlečani pod svojom vlašču od 1687. do 1797. godine. Zbog velike uloge u oslobađanju Herceg - Novog od Turaka, u kome su učestvovali Bokelji, Hercegovci i Crnogorci 1687. godine, mletački dužd dukalom (ukazom) od 14. jula 1718. godine dozvoljava stanovništvu Tople da živi u svojoj pravoslavnoj vjeri da podiže i obnavlja crkve i manastire (iz manastira Tvrdoš 1693.g., nakon turskog razaranja, vladika Savatije Ljubibratić sa istaknutim hercegovačkim glavarima dolazi u Herceg-Novi, gdje od Mlečana za svoje zasluge dobija zemlju i samoupravu). Tada se formira Topaljska komunitad (lokalna samouprava) kojoj je pripadalo skoro nekadašnja Župa Dračevica, sem Starog grada gdje su bili činovnici i mletačka uprava. Sjedište komunitadi bilo je u crkvi Sv. Spasa gdje su se održavale sjednice i zborovi, a od 1718.-1797. godine upravu je vodio kapetan i četiri suđa (sudije) sa kancelijerom. Prvi kapetan bio je Nikola Zloković iz Bijele (1718-1719. godine)
U riznici Sv. Spasa čuvaju se izuzetne dragocjenosti, koje je u najvećem broju donosio iz Rusije u svoj kraj Sava Vladislavić, ali i drugi slavni i bogati članovi Komunitadi. Da spomenemo: minej Božidara Vukovića štampan 1538. godine u Veneciji, nekoliko ruskih okovanih jevandjelja iz 17. i 18. vijeka, okovani krstovi, crkvene sasude od srebra (poklon grofa Stratimirovića iz Rusije), potom, dvije litije, poklon kapetana Lombardića i veliki polileji Dimitrija Stanića. Visoko na zidu unutrašnjosti crkve, tamo dje je i ranije bila, ponovo se nalazi jedinstvena kružna ikona, koja prikazuje Sv. Petra i Pavla, što je raritet u prikazivanju tih svetaca. Ikona je iz 16. vijeka.

Uz crkvu je bila Tropovićeva škola iz 1812. godine, gdje je učio crnogorski vladika Petar II Perović Njegoš. Za crkvu Sv. Spasa na Toploj vezana su zanimljiva događanja o kojim pišu naši novljanski istoričari pop Savo Nakićenović i Tomo K. Popović. Radi se o znamenitom rukopisnom jevandjelju, koje je Topaljska crkava i opština poklonila ruskoj carici Mariji Aleksandrovnoj. To jevadjelje se danas nalazi u Carskoj biblioteci u Peterburgu.